Jednostki samorządu terytorialnego (JST) realizują liczne zadania z zakresu administracji rządowej, zlecane na podstawie ustaw. Pomimo konstytucyjnego i ustawowego obowiązku zapewnienia adekwatnych środków na ich wykonanie, samorządy od lat borykają się z problemem niedoszacowanych dotacji. W artykule omówione zostaną kluczowe aspekty prawne, orzecznicze oraz praktyczne skutki tego stanu rzeczy, który ma negatywne konsekwencje finansowe i systemowe.

Zadania administracji rządowej są przekazywane jednostkom samorządu terytorialnego w drodze ustaw, które obligują państwo do zapewnienia odpowiednich środków finansowych na ich realizację. Zgodnie z art. 49 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, samorządy powinny otrzymywać środki odpowiadające rzeczywistym kosztom wykonania tych zadań. Podstawowe akty prawne regulujące tę kwestię to również przepisy ustawy o finansach publicznych oraz samorządowe ustawy ustrojowe.

W praktyce samorządy otrzymują dotacje celowe, które są zdecydowanie niewystarczające, by pokryć pełne koszty realizacji zadań. Niedofinansowanie dotyczy m.in. takich obszarów jak zadania z zakresu USC i ewidencji ludności. Skutkiem tego jest konieczność pokrywania niedoborów z budżetów własnych JST, co prowadzi do wielu negatywnych konsekwencji. Obejmuje to m.in. zaburzenie samodzielności finansowej samorządów, ograniczanie wydatków na zadania własne oraz ryzyko naruszenia dyscypliny finansów publicznych.

W odpowiedzi na problemy związane z niedofinansowaniem zadań zleconych, samorządy coraz częściej podejmują działania prawne. Ukształtowana linia orzecznicza sądów powszechnych przyznaje jednostkom samorządu terytorialnego prawo do dochodzenia roszczeń wobec Skarbu Państwa. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 2019 r. (II CSK 310/18) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 22 czerwca 2022 r., (I ACa 602/22) stanowią przykład korzystnych decyzji dla JST, potwierdzających ich prawo do dochodzenia roszczeń z tytułu niedofinansowania zadań zleconych. Warto zaznaczyć, że sądy uznają, iż art. 49 ust. 5 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego stanowi samodzielną podstawę do wystąpienia przez JST z pozwem o zapłatę, gdy przekazana dotacja celowa nie zapewnia pełnego i terminowego wykonania zleconych zadań. Nie ma zatem potrzeby odwoływania się przez JST do innych podstaw materialnoprawnych, które zostały uregulowane w Kodeksie cywilnym, w szczególności do art. 417 wskazanej regulacji.

Niedofinansowanie zadań zleconych ma charakter systemowy i prowadzi do trwałego obciążenia budżetów JST. W skali kraju skutkuje to znacznymi brakami w finansowaniu zadań publicznych. W konsekwencji pogarsza się również polityka kadrowa JST oraz ich zdolność do realizacji celów związanych z zrównoważonym rozwojem gmin, powiatów i województw.

Mimo trudnej sytuacji finansowej, samorządy mogą podjąć skuteczne działania w celu obrony swoich interesów. Przede wszystkim warto prowadzić dokładną ewidencję kosztów związanych z realizacją zadań zleconych, aby móc wykazać zakres zrealizowanych zadań z zakresu administracji rządowej i przedstawić kwotę wydatkowanych na ten cel środków.  Dodatkowo, podejmowanie wspólnych działań przez JST pozwala na skuteczniejszą reprezentację interesów samorządów na poziomie krajowym, w tym związanych inicjatywa na rzecz standaryzacji finansowania zadań  zleconych z zakresu administracji rządowej.

Czy państwo ma obowiązek finansowania zadań zleconych?

Tak. Zgodnie z ustawą o dochodach JST, jednostka samorządu terytorialnego wykonująca zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone ustawami otrzymuje z budżetu państwa dotacje celowe w wysokości zapewniającej realizację tych zadań. Dotacje celowe są przekazywane w sposób umożliwiający pełne i terminowe wykonanie zlecanych zadań.

Jakie są przykłady niedofinansowanych zadań z zakresu administracji rządowej  zleconych JST?

Do najczęściej wskazywanych przykładów należą: zadania z zakresu gospodarki nieruchomościami Skarbu Państwa, zadania z zakresu spraw obywatelskich, gospodarki wodnej, turystyki.

Czy samorząd może pozwać Skarb Państwa za niedoszacowaną dotację?

Tak, dotacje te powinny być przekazywane w sposób umożliwiający pełne i terminowe wykonanie zlecanych zadań. W przypadku niedotrzymania tego warunku JST przysługuje prawo dochodzenia należnego świadczenia wraz z odsetkami w wysokości ustalonej jak dla zaległości podatkowych, w postępowaniu sądowym.

Czy są już wyroki sądowe korzystne dla JST w takich sprawach?

Tak, istnieje ugruntowana linia orzecznicza, w tym m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2024 r. (II CSKP 1315/22), który potwierdza, że JST mogą skutecznie występować z roszczeniem o zapłatę, gdy przekazana dotacja celowa nie zapewnia pełnego i terminowego wykonania zleconych zadań.

Jak JST mogą się przygotować do ewentualnego dochodzenia roszczeń?

Aby przygotować się do dochodzenia należnego świadczenia wraz z odsetkami, samorządy powinny prowadzić szczegółową ewidencję rzeczywistych kosztów realizacji zadań zleconych, porównywać je z otrzymanymi dotacjami oraz gromadzić dokumentację potwierdzającą niedobory. Niezbędna jest szczegółowa analiza prawna, która pomoże w prawidłowym sformułowaniu roszczenia.

Dotowanie zadań zleconych pozostaje jednym z najważniejszych problemów finansowych samorządów. Aby rozwiązać tę kwestię, konieczne są zmiany legislacyjne oraz skuteczna walka samorządów o przysługujące im prawa. Wsparcie prawne odgrywa kluczową rolę w reprezentowaniu JST w sprawach dotowania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej.